Το Οθωμανικό Αρχείο

Στο διάστημα των πέντε αιώνων (αρχές ΙΕ’-αρχές Κ’ αι.) που παρέμεινε η αγιορειτική πολιτεία κάτω από την οθωμανική κυριαρχία τα κρατικά έγγραφα που συσσωρεύονταν στα αρχεία των μονών ήταν γραμμένα σε τουρκική γλώσσα. Το οθωμανικό αρχείο της Μονής Βατοπαιδίου είναι από τα μεγαλύτερα στο Αγιον Ορος. Περιλαμβάνει διαφόρους τύπους εγγράφων που αναφέρονται σε ποικίλα θέματα της Μονής και των μετοχίων της· αγορές και αφιερώσεις ακινήτων, είσπραξη φόρων, άδειες ανεγέρσεως κτισμάτων κ. ά.

Μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα 150 σουλτανικά φιρμάνια της Μονής, που εκδόθηκαν για διάφορα διοικητικά και φορολογικά θέματα. Το παλαιότερο χρονολογείται στα 1405 (σέ αντίγραφο), ενώ ιδιαίτερα σημαντικό είναι αυτό του σουλτάνου Μουράτ Β’ (τού 1425), με το οποίο αναγνωρίζονται τα προνόμια που είχε παραχωρήσει στο Βατοπαίδι ο Μεχμέτ Α’. Στην ίδια κατηγορία ανήκουν και οι διορισμοί (μπεράτια) έξι αρχιερέων που μετά το τέλος της επισκοπικής τους θητείας αποσύρθηκαν στο Βατοπαίδι. Μεταξύ αυτών ξεχωρίζει το μπεράτι του πατριάρχη Αλεξανδρείας Γεράσιμου και τα δύο μπεράτια του Γρηγορίου Αδριανουπόλεως (πρώην Στρωμνίτσης)

Πολύ περισσότερα είναι τα χοτζέτια, δηλαδή οι αποφάσεις τοπικών ιεροδικαστών (καδήδων) για διάφορα ζητήματα της Μονής Βατοπαιδίου, κυρίως περιουσιακά. Το παλαιότερο χοτζέτι χρονολογείται στα 1474 και αναφέρεται στην δωρεά προς την Μονή μιας οικίας στην Κωνσταντινούπολη από την Μάρα, κόρη του δεσπότη της Σερβίας Γεωργίου Μπράνκοβιτς. Στις 500 ανέρχονται οι αποδείξεις πληρωμής του κεφαλικού φόρου (χαράτσι) που αναλογούσε στο Βατοπαίδι. Τα χαρατσοχάρτια καλύπτουν την περίοδο 1691 έως 1839, οπότε καταργήθηκε αυτό το είδος φόρου. Ακόμη μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των αποδείξεων πληρωμής διαφόρων άλλων φόρων του οθωμανικού κράτους (φόρου δεκάτης, αιγοπροβάτων, τελωνεικών δασμών κ. λπ.). Αντιθέτως, είναι λίγα – αλλά εξαιρετικά χρήσιμα – τα αποσπάσματα του αυτοκρατορικού κτηματολογίου, στα οποία καταγράφονται τα βατοπαιδινά κτήματα, και οι διαταγές (μπουγιουρντί) πολιτικο-στρατιωτικών διοικητών της περιοχής. Εκτός όλων αυτών, στο οθωμανικό αρχείο υπάρχει και ένα πλήθος άλλων εγγράφων (πιστοποιητικά, διαβατήρια, επιστολές κ. ά.)