Νομικό Καθεστώς

Το μοναστικό σύστημα ζωής που επικράτησε από την αρχή στην Μονή Βατοπαιδίου ήταν το κοινοβιακό και σύμφωνα με μία παράδοση ο ίδιος ο Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης είχε καθορίσει τις διατάξεις λειτουργίας της Μονής. Το κοινοβιακό σύστημα θα διαρκέσει αρκετούς αιώνες και μόνον στα μέσα του ΙΔ’ αι. παρατηρούνται παραχωρήσεις προνομίων και διευκολύνσεων από την Μονή σε αριστοκράτες δωρητές, που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως οι απαρχές του ιδιορρύθμου συστήματος.

Το ιδιόρρυθμο σύστημα ως εσωτερικό καθεστώς λειτουργίας της φαίνεται ότι εισήχθηκε σταδιακά στα τέλη του ΙΔ’ αι. κ.εξ. και επικράτησε με την οθωμανική κατάκτηση. Το 1449 οι Βατοπαιδινοί αποφάσισαν την μετατροπή της σε κοινόβιο. Η απόφαση όμως αυτή δεν φαίνεται να είχε κάποιο ουσιαστικό αποτέλεσμα. Μία νέα προσπάθεια για επικράτηση του κοινοβιακού συστήματος το 1574 (εντασσόμενη στην γενικότερη πολιτική του πατριάρχη Ιερεμία Β’ για μοναστική μεταρρύθμιση) δεν φαίνεται να καρποφόρησε και ο ρόλος του ηγουμένου παρέμεινε τυπικός.

Το Βατοπαίδι θα ακολουθήσει το ιδιόρρυθο σύστημα τουλάχιστον μέχρι το 1821. Στο πλαίσιο του συστήματος αυτού, τον ΙΖ’ αι. την ουσιαστική διοίκηση φαίνεται να ασκεί ο δικαίος, αλλά προς το τέλος του αιώνα σημαντικότερη γίνεται η θέση του σκευοφύλακα. Αντιθέτως, ο τίτλος του ηγουμένου, αν και συνεχίζει να απονέμεται, δεν έχει κανένα ουσιαστικό αντίκρισμα. Το 1740, ειδικά στο Βατοπαίδι, ο σκευοφύλακας αρχίζει να μοιράζεται την διακυβέρνηση της Μονής με δύο προηγουμένους, οι οποίοι μετέχουν μαζί του στην εκλεγόμενη διοικητική τριμελή επιτροπή. Η κατάσταση θα άλλαζε το 1821 με την απόφαση μετατροπής της Μονής σε κοινόβιο, αλλά αυτή δεν ίσχυσε λόγω της Επαναστάσεως. Κατά τον Κ’ αι. το ιδιόρρυθμο σύστημα ευθύνεται εν μέρει για τα φαινόμενα παρακμής της Μονής Βατοπαιδίου, τα οποία ανακόπηκαν οριστικά το 1990 με την εκ νέου υιοθέτηση του κοινοβιακού συστήματος.