Περίοδος Οθωμανικής Κατακτήσεως και Νεώτεροι Χρόνοι

ΙΕ’-ΙΣΤ’ αι.

Η οθωμανική κυριαρχία στο Άγιον  Όρος άρχισε οριστικά το 1423-4 καί, παρά τον σεβασμό του κατακτητή προς την αυτοδιοίκησή του και τα προνόμια των μονών, είχε αρνητικές οικονομικές επιπτώσεις γι’ αυτό. Μέσα στην διοικητική χαλάρωση που προκλήθηκε, το Βατοπαίδι προσπαθεί μέχρι και τον ΙΣΤ’ αι. να προσαρμοσθεί στα νέα δεδομένα του οθωμανικού κράτους, να επιβιώσει και ταυτόχρονα να αναπτυχθεί.

Παρά τα όποια προβλήματα, το Βατοπαίδι συνέχισε να αποτελεί ένα μεγάλο μοναστικό καθίδρυμα και να διατηρεί την αίγλη του, η οποία φαίνεται ότι ώθησε το 1456 τον βασιλιά της Ισπανίας Αλφόνσο να στηρίξει με κάποιο τρόπο οικονομικά την Μονή. Την ίδια αίγλη, αλλά και την εμπιστοσύνη που ενέπνεε η Μονή, φανερώνει και η πνευματική εκκόλαψη πολλών αρχιερέων από αυτήν. Συγκεκριμένα από τα μέσα του ΙΕ’ αι. πολλοί βατοπαιδινοί αδελφοί καταλαμβάνουν υψηλά εκκλησιαστικά αξιώματα, όπως ο Βατοπαιδινός ηγούμενος Μανασσής που γίνεται οικουμενικός πατριάρχης με το όνομα Μάξιμος, ενώ αντιστρόφως, πολλοί αποχωρούντες αρχιερείς αποσύρονται στο Βατοπαίδι, όπως ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Μακάριος. Με τον τρόπο αυτό συνεχίζονται οι δεσμοί της Μονής με την αριστοκρατία, όπως και κατά την βυζαντινή περίοδο, αλλά τώρα πρόκειται περισσότερο για την εκκλησιαστική αριστοκρατία και όχι για την κοσμική.

Χάρις στις δραστηριότητες αυτές η Μονή γνώρισε σχετική ανάπτυξη, που όμως δεν συνοδεύθηκε και από ανάλογη οικοδομική δραστηριότητα. Αντιθέτως, η οικονομική της άνεση αντανακλάται στην καταγραφή του περιεχομένου του σκευοφυλακίου στα 1596.

Τέλος, τον ΙΕ’ και ΙΣΤ’ αι. φαίνεται ότι η καλλιτεχνική δραστηριότητα στην Μονή είναι μάλλον υποτονική. Η παρουσία όμως του λογίου και εναρέτου μοναχού και μετέπειτα αναμορφωτού (φωτιστού) του Χριστιανικού λαού της Ρωσίας Αγίου Μαξίμου του Γραικού και διασήμου μεταφραστού εκκλησιαστικών βιβλίων, στα μέσα του ΙΣΤ’ αι., αποτελεί ένδειξη ότι στο Βατοπαίδι υπήρχε αξιόλογο έμψυχο υλικό και σημαντική πνευματική ζωή.

ΙΣΤ’ αι.-1830

Από τα τέλη του ΙΣΤ’ αι. και μέχρι το 1821 η οικονομική κατάσταση της Μονής Βατοπαιδίου βελτιώνεται, η επιρροή της αυξάνεται και η πνευματική της αίγλη απλώνεται σε όλη την Ανατολή. Ενδειξη των αλλαγών αυτών αποτελούν κατ’ αρχήν οι πυκνές οικονομικές σχέσεις με την Ρωσία και τα μεγάλα μετόχια που παραχωρούνται στις παραδουνάβιες ηγεμονίες (Ρουμανία) και το καθιστούν σύντομα ισχυρότατο οικονομικά και με μεγάλη φήμη.

Τα μετόχια αυτά από τα μέσα του ΙΖ’ αι. θα διοικούνται από αρχιερείς επιτρόπους που από το 1768 θα φέρουν τον τίτλο του τιτουλαρίου μητροπολίτη Ειρηνουπόλεως και Βατοπαιδίου. Αυτοί εκτός από το καθαρώς διοικητικό έργο αναπτύσσουν και άλλες δραστηριότητες που συχνά αποσκοπούν στην οικονομική ενίσχυση του Ελληνισμού, και ιδιαίτερα της παιδείας του, καθώς και του αγώνα για ανεξαρτησία.

Εκτός από την Ρουμανία, πλήθος μονών και γαιών προσαρτώνται στο Βατοπαίδι ως μετόχια και εντός της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ολες αυτές οι προσφορές αυξάνουν τον πλούτο της Μονής και συνακόλουθα την πνευματική επιρροή της.

Η οικονομική ακμή της Μονής αντανακλάται και στην διευρημένη οικοδομική δραστηριότητα εντός αυτής, η οποία θα διακοπεί μόνον κατά την περίοδο της Επαναστάσεως του 1821. Στα προγράμματα ανεγέρσεων, επεκτάσεων και ανακαινίσεων κτηρίων και στην εκτέλεση καλλιτεχνικών έργων πρωτοστατούν προηγούμενοι της Μονής και πρώην ηγούμενοι των παραδουνάβιων μονών.

Εξάλλου η ευημερία της Μονής Βατοπαιδίου και η φήμη της, περισσότερο όμως η υψηλή πνευματική στάθμη των εκεί ενσασκουμένων πατέρων ερμηνεύουν την παρουσία σε αυτό πολλών αρχιερέων και λογίων, οι οποίοι, όπως και παλαιότερα, αναζητούν Χριστιανά τέλη στο χώρο αυτό και ασφάλεια για τα γηρατειά τους. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται και πρώην πατριάρχες, όπως ο Κωνσταντινουπόλεως Κυπριανός (μετά το 1714) και ο Αλεξανδρείας Γεράσιμος Β’ ο Παλλαδάς (1714). Η έντονη πνευματική παρουσία της Μονής Βατοπαιδίου εκδηλώνεται και με την ίδρυση της Αθωνιάδος Ακαδημίας το 1748/49 από Βατοπαιδινούς αδελφούς σε χώρο κοντά στην Μονή, ενώ τον ίδιο αιώνα η βατοπαιδινή Σκήτη του Αγίου Δημητρίου συγκεντρώνει αριθμό εκπροσώπων του κινήματος των Κολλυβάδων.

Ωστόσο και την περίοδο αυτή δεν έλλειψαν οι δυσκολίες για το Βατοπαίδι, προερχόμενες από χρέη και πειρατικές επιδρομές που έπληξαν όλο τον Αθωνα τον ΙΖ’ αι., αλλά κυρίως από το ξέσπασμα της Επαναστάσεως στην Μακεδονία το 1821 από τον Εμμανουήλ Παπά. Το άδοξο τέλος της επαναστάσεως στην περιοχή ακολούθησαν μεγάλες ζημιές και αντίποινα για όλο το Ορος (επιβολή έκτακτων φόρων, εγκατάσταση Τούρκων στρατιωτών στις μονές κ.λ.π.) και η Μονή Βατοπαιδίου κλήθηκε να πληρώσει βαρύτατο τίμημα.

1830-Κ’ αι.

Τα προβλήματα που προκάλεσε η αποτυχημένη επανάσταση στην Μακεδονία το 1821 εκλείπουν μετά την τουρκική αποχώρηση από το Αγιον Ορος το 1830. Στο εξής και για ένα αιώνα το Βατοπαίδι προσπαθεί να επιστρέψει στην προηγούμενη ακμή του αξιοποιώντας καλύτερα παλαιότερα περιουσιακά στοιχεία και προσθέτοντας άλλα νέα. Η νέα ανάπτυξη διαφαίνεται και στα πολλά οικοδομικά έργα συντηρήσεως και επεκτάσεως και σε άλλα, καλλιτεχνικού και πνευματικού ενδιαφέροντος.

Η ευημερία αυτής της περιόδου δικαιολογεί και την μεγάλη οικονομική βοήθεια των Βατοπαιδινών προς διάφορα εκπαιδευτικά ιδρύματα, με κυριότερη αυτή του αρχιμανδρίτη Ανανία προς το Πανεπιστήμιο Αθηνών και την Μεγάλη του Γένους Σχολή, ενώ μέσα στην ίδια την Μονή λειτουργεί σχολείο πριν από το 1870. Επίσης το γενικότερο ενδιαφέρον της για τον Ελληνισμό σε συνδυασμό με την φήμη του πλούτου της, την κατέστησε σημαντικό παράγοντα προόδου και συντήρησε την αίγλη της. Για τους λόγους αυτούς ίσως δεν πρέπει να θεωρηθεί άνευ σημασίας η διοργάνωση στην Μονή των πρώτων συναντήσεων της Διορθοδόξου Επιτροπής το 1930.