Βυζαντινή Περίοδος

Η ακριβής χρονολογία ιδρύσεως της Μονής Βατοπαιδίου δεν είναι γνωστή. Μία παράδοση αναφέρει ως ιδρυτή της τον Μέγα Κωνσταντίνο (361-363) και ακολούθως τον Μέγα Θεοδόσιο (379-395).  Ωστόσο ιστορικά στοιχεία φανερώνουν την επανίδρυσή της από τους Αδριανουπολίτες άρχοντες  Αθανάσιο, Νικόλαο και  Αντώνιο κατόπιν προτροπής του αγίου  Αθανασίου του  Αθωνίτου. Πράγματι, το 985 είναι γνωστός ως ηγούμενός της κάποιος Νικόλαος, ενώ τα έτη 1020-1048 μαρτυρείται ένας διάδοχός του με το όνομα  Αθανάσιος και το 1142  Αντώνιος. Με βάση αυτά τα ιστορικά στοιχεία η επανίδρυσή της τοποθετείται μεταξύ των ετών 972 (έτος εκδόσεως του Τυπικού του Ιωάννη Τζιμισκή) και 985*.

Μετά την ίδρυσή του το Βατοπαίδι παραμένει για λίγο μία μικρή μονή, σύντομα όμως παρουσιάζει ταχεία ανάπτυξη που συνεχίζεται όλο τον ΙΑ’ αι.  Η ανάπτυξη αυτή εξηγείται ίσως από την αριστοκρατική καταγωγή των ιδρυτών του, η οποία θα ευνόησε την πρόοδο της Μονής τον Ι-ΙΑ’ αι., εποχή ανόδου της αριστοκρατίας στο Βυζάντιο. Σύντομα ακολούθησε και η αυτοκρατορική ενίσχυση που συνεχίσθηκε και στους επόμενους αιώνες.  Ενδεικτικό των δεσμών της Μονής με τα ανάκτορα είναι το προνόμιο της αναρρήσεως του ηγουμένου της με βασιλική προσταγή, που απέκτησε τον ΙΑ’ αι. Παράλληλα όμως διετήρησε στενές σχέσεις και με την βυζαντινή αριστοκρατία, οι οποίες δεν θα διακοπούν ποτέ.

Για τον ΙΒ’ αι. γνωρίζουμε λίγα σχετικά με το Βατοπαίδι, ελλείψει πηγών. Στο τέλος της περιόδου αυτής η Μονή συνδέεται άμεσα με την ιδρυθείσα από τους Σέρβους Αγίους-ηγεμόνες Συμεών και Σάββα, Μονή Χιλανδαρίου (1199). Τον ΙΓ’ αι. η προσθήκη στο όνομα της Μονής του τίτλου Βασιλική (1287 περ.) αποτελεί ένδειξη της περαιτέρω ενισχύσεώς της και συνδέεται προφανώς με την άνοδο στην εξουσία της δυναστείας των Παλαιολόγων.  Εκτοτε ο τίτλος αυτός συνοδεύει πάντα το όνομά της χωρίς αμφισβήτηση.

Ο ΙΔ’ αι. είναι η χρυσή περίοδος για την Μονή, η οποία ευεργετείται από τις σημαντικές δωρεές διαφόρων μελών της βυζαντινής αριστοκρατίας και αποκτά μεγάλη αίγλη. Την περίοδο αυτή, προέκυψε και το λεγόμενο Ησυχαστικό ζήτημα, έναντι του οποίου η Μονή έλαβε σωστή και θετική θέση, υπερασπίζοντας την πατερική ησυχαστική παράδοση, ενώ ο ηγούμενος Ιωαννίκιος υπογράφει τον λεγόμενο Αγιορειτικό Τόμο που συνέγραψε ο μεγάλος υπέρμαχος του ησυχασμού και φωστήρας της Ορθοδοξίας, Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς. Παράλληλα ο Άγιος Σάββας ο διά Χριστόν σαλός, βατοπαιδινός μοναχός, λαμβάνει μέρος σε ειρηνευτική αποστολή στην Κωνσταντινούπολη, που απαρτιζόταν από Αγιορείτες πατέρες προκειμένου να τερματισθεί ο εμφύλιος πόλεμος του 1341-1347. Την ίδια περίπου περίοδο ο τότε Βατοπαιδινός ηγούμενος κατάφερε να αμβλύνει τις συνέπειες που κατά φυσική ακολουθία θα επέφερε ο εμφύλιος πόλεμος στην Μονή και μάλιστα απεκόμισε οφέλη από τον αυτοκράτορα  Ιωάννη ΙΣΤ’ Καντακουζηνό, και από τον Σέρβο ηγεμόνα Στέφανο Δουσάν.

Το 1403 τελειώνει η πρώτη περίοδος της τουρκοκρατίας για το Αγιον  Ορος. Στο εξής το Βατοπαίδι θα κινείται μεταξύ της εξουσίας της Κωνσταντινουπόλεως και αυτής του δεσπότη της Θεσσαλονίκης, επιτυγχάνοντας οφέλη και από τις δύο πλευρές. Το 1423-4 το Αγιον  Ορος, και το Βατοπαίδι, περνούν οριστικά στα χέρια των  Οθωμανών.

* Πρόσφατες ανασκαφές που άρχισαν στην βορειοανατολική πλευρά του καθολικού τον Δεκέμβριο του 2000, και συνεχίζονται, έφεραν στην επιφάνεια ευρήματα σημαντικής ιστορικής αξίας. Κιονίσκοι και άλλα αρχιτεκτονικά μέλη διατεταγμένα σε ανάλογη σειρά φανερώνουν την ύπαρξη παλαιοχριστιανικού ναού (ίσως τύπος βασιλικής) σε αυτόν τον χώρο. Οι ανασκαφές βεβαίως είναι εν εξελίξει ώσπου οι ειδήμονες αρχαιολόγοι να αποφανθούν συγκεκριμένα για την χρονολόγηση του ναού και για τα τυχόν άλλα ευρήματα. Όμως είναι γεγονός ότι μέχρι στιγμής από τις εν λόγω ανασκαφές επιβεβαιώνεται η παράδοση ότι η Μονή είχε ιδρυθεί προ του 10ου αιώνα, αφού στο χώρο του σημερινού καθολικού βρισκόταν παλαιοχριστιανικός ναός. Αυτό σημαίνει ότι μοναχική ζωή υπήρχε στο Βατοπαίδι από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια, και όχι με την έλευση των νέων κτιτόρων Νικολάου, Αθανασίου και Αντωνίου από την Αδριανούπολη, οι οποίοι προφανώς δεν ίδρυσαν την Μονή αλλά την ανακαίνισαν.