Εισαγωγή στις Φορητές Εικόνες της Μονής

Περισσότερες από τρεις χιλιάδες εικόνες βυζαντινής και μεταβυζαντινής εποχής φυλλάσονται σήμερα στην Μονή Βατοπαιδίου. Πρόκειται για μία από τις μεγαλύτερες συλλογές φορητών εικόνων του κόσμου, η συστηματική μελέτη της οποίας προσφέρει πλούτο άμεσων κι έμμεσων ιστορικών και πολιτισμικών πληροφοριών. Εμπλουτίζονται έτσι οι γνώσεις μας όχι μόνο σχετικά με την πορεία της τέχνης των βυζαντινών εικόνων, αλλά και γύρω από την ιστορία της ίδιας της Μονής και του αγιορειτικού μοναχισμού γενικότερα. Πολλές από αυτές σώζουν επιγραφές και χρονολογίες, που σε συνδυασμό με την αξιολόγηση της καλλιτεχνικής τους ποιότητος, διαφωτίζουν το ζήτημα των πολιτικών και οικονομικών σχέσεων της Μονής με τα μεγάλα κέντρα της βυζαντινής αυτοκρατορίας, την Κωνσταντινούπολη και την Θεσσαλονίκη.

Μεγάλο μέρος της συλλογής αντανακλά τις σχέσεις της μονής με τον ευρύτερο χώρο της Ορθοδόξους Ανατολής και τον σημαντικότατο πνευματικό ρόλο που διαδραμάτισε. Οι παλαιότερες εικόνες, εάν εξαιρέσουμε τις λατρευτικές, τοποθετούνται στην περίοδο των Κομνηνών και συγκεκριμένα στο δεύτερο μισό του 12ου αι. Δύο μεγάλες ομάδες των ιερών αυτών κειμηλίων εμφανίζονται στο Βατοπαίδι σε αντίστοιχες περιόδους πνευματικής και οικονομικής ανθήσεως· η πρώτη προσδιορίζεται στην παλαιολόγεια εποχή (1261-1453) και η δεύτερη στους τελευταίους μεταβυζαντινούς αιώνες (18ο και 19ο αι.). Στην περίπτωση που απουσιάζουν κάποια χρονολογικά και επιγραφικά στοιχεία , η χρονολόγηση και η πιθανή προέλευση των εικόνων προσδιορίζεται με βάση την μελέτη της εικονογραφίας και της τεχνοτροπίας τους. Διαπιστώνει κανείς την τεράστια ποικιλία των θεμάτων, τα οποία επιλέγονταν προς απεικόνιση. Πρόκειται για ολιγοπρόσωπες ή πολυπρόσωπες σκηνές και πορτραίτα αγίων, που ανταποκρίνονταν στο εορτολόγιο και αγιολόγιο της εκκλησίας. Ταυτόχρονα εξυπηρετούσαν τις ανάγκες για προσκύνηση και λειτουργική χρήση ή την κατ ιδίαν προσευχή των μοναχών.