Ο « Ίασπις» της Μονής Βατοπαιδίου, β’ μισό του 14ου αιώνα

Ενα από τα σημαντικότερα κειμήλια της Μονής Βατοπαιδίου, αλλά και από τα καλύτερα δείγματα της βυζαντινής μικροτεχνίας, είναι ο περίφημος « Ιασπις» . Πρόκειται για Αγιο Ποτήριο που διαθέτει κάλυκα κατασκευασμένο από ίασπι, υλικό στο οποίο οφείλει την ονομασία του. Ο κάλυκας έχει σχήμα κύλικος και το πλατύ χείλος του διαθέτει αργυρεπίχρυση ένδυση, όπου βρίσκεται χαραγμένη μεγαλογράμματη επιγραφή με την ευχαριστήριον ευχή από την Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου «+έδωκε τοίς αγίοις αυτού μαθηταίς και αποστόλοις ειπών πίετε εξ αυτού πάντες τούτό εστιν το αίμα μου, το της Καινής Διαθήκης, το υπέρ υμών και πολλών εκχυνόμενον εις άφεσιν αμαρτιών» . Το πόδι του κάλυκα διαιρείται σε δύο μέρη από πολυγωνικό κόμπο στο μέσον του ύψους του, αποτελούμενο από τρεις ζώνες διαχώρων. Τα διάχωρα της μεσαίας ζώνης κοσμούνται με μετάλλια, στα οποία περικλείονται εναλλάξ μυθικά ζώα με μορφή λεοντόμορφου δράκοντα και σταυρόσχημοι πλοχμοί. Δρακοντόμορφες είναι και οι λαβές που συνδέουν το χείλος με τον κόμπο του ποδιού . Οι δράκοντες, στοιχεία μάλλον γοτθικά, έχουν κλεισμένα φτερά και κομψή μακριά ουρά που απολήγει σε ένα δεύτερο κεφάλι. Το βάθος του πολυγωνικού κόμπου και της βάσεως καλύπτεται από ελικόμορφους βλαστούς με χυμώδη φύλλα ή άνθη, αποδοσμένους σε χαμηλό ανάφλυφο, και από πολυάριθμες στιγμές που βοηθούν στην προβολή των θεμάτων . Τα τραπεζιόσχημα διάχωρα της βάσεως φέρουν μέσα σε μετάλλια εναλλάξ προτομές ιεραρχών και σύμπλεγμα τεσσάρων μονογραμμάτων, με βάση τα οποία το Αγιο Ποτήριο αποδίδεται στον δεσπότη του Μυστρά Μανουήλ Καντακουζηνό Παλαιολόγο (1349-1380) . Σύμφωνα με την παράδοση, ο « Ιασπις» δωρήθηκε αργότερα στην Μονή Βατοπαιδίου από τον γιό του δεσπότη της Θεσσαλονίκης, Ανδρόνικο Παλαιολόγο (1408-1423). Στην διακόσμηση του αριστουργηματικού αυτού έργου διακρίνονται σαφείς δυτικές επιδράσεις. Το σχήμα του κάλυκα και ορισμένες παραδόσεις, που το συνδέουν με ιάσεις από δείγματα δηλητηριωδών ερπετών, παραπέμπουν σε μία παλαιότερη, κοσμική χρήση του αντικειμένου.