Το Ελληνικό Αρχείο
16.05.2011
Το Ελληνικό αρχείο της Μονής Βατοπαιδίου περιλαμβάνει έγγραφα, κατάστιχα, αρχειακούς κώδικες, επιστολές και άλλο υλικό από τα πρώτα έτη του βίου της έως τον Κ’ αι. Από απόψεως περιεχομένου το υλικό αυτό αναφέρεται σε διάφορα θέματα, όπως απόκτηση προνομίων, κατοχή και διαχείριση περιουσιακών στοιχείων, σχέσεις με άλλα αγιορειτικά μοναστικά ιδρύματα, δραστηριότητες επιφανών μελών της αδελφότητος, εσωτερική οργάνωση κ. ά. Χρονολογικά το υλικό κατατάσσεται σε τρεις συμβατικές περιόδους· βυζαντινή (Ι’ -ΙΕ’ αι.), νεώτερη (ΙΣΤ’-ΙΗ αι.) και σύγχρονη (ΙΘ’-Κ’ αι.).
Το βυζαντινό αρχείο
Τα βυζαντινά έγγραφα της Μονής ανέρχονται σε 250 και αποτελούν την μεγαλύτερη σχετική συλλογή στο Αγιον Ορος. Το παλαιότερο μεταξύ αυτών είναι το αντίγραφο του λιβέλλου ενός βυζαντινού αξιωματούχου που χρονολογείται λίγο μετά από τα μέσα του Ι’ αι. Ακολουθεί μία πράξη του Πρώτου του Αγίου Ορους του 998 που αναφέρεται σε συνοριακή διαφορά της Μονής Βατοπαιδίου με άλλη μή υφιστάμενη σήμερα αγιορειτική μονή. Σημαντικά είναι επίσης τα αυτοκρατορικά και πατριαρχικά έγγραφα. Το παλαιότερο αυτοκρατορικό έγγραφο είναι ένα αντίγραφο χρυσοβούλλου του αυτοκράτορα Νικηφόρου Γ’ Βοτανειάτη (1080), ενώ το παλαιότερο πατριαρχικό ένα σιγιλλιώδες γράμμα του πατριάρχη Ισιδώρου Α’ (1347).
Ωστόσο ο κύριος όγκος των βυζαντινών εγγράφων προέρχεται από την εποχή της μεγάλης ακμής της Μονής (τέλη ΙΓ’ – αρχές ΙΕ’ αι.) και περιλαμβάνει χρυσόβουλλα και προστάγματα αυτοκρατόρων της δυναστείας των Παλαιολόγων , έγγραφα κρατικών και εκκλησιαστικών αξιωματούχων , μοναστηριακά έγγραφα κ. ά.
Το νεώτερο αρχείο
Ο αριθμός των εγγράφων που χρονολογούνται στον ΙΣΤ’ αι. είναι εξαιρετικά μικρός, γεγονός που οφείλεται στην κρίση που ακολούθησε την μετάβαση της αγιορειτικής πολιτείας από την βυζαντινή στην οθωμανική κυριαρχία. Αλλωστε εξ αιτίας της μεταβάσεως αυτής πολλά είδη εγγράφων εκδίδονταν πλέον από την οθωμανική διοίκηση και ήταν γραμμένα στην τουρκική γλώσσα. Με την ανάκαμψη της Μονής τον ΙΖ’ και ΙΗ αι. αυξάνεται και ο όγκος του αρχειακού υλικού (5000 έγγραφα ), ένδειξη της οικονομικής ανθήσεως και της αίγλης της σε ολόκληρο τον χώρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Εκτός από έγγραφα, η συλλογή αυτής της περιόδου περιλαμβάνει και οικονομικά κατάστιχα, που από τα τέλη του ΙΖ’ αι. κ. εξ. παράγονται συνεχώς από την βατοπαιδινή γραμματεία και φυλάσσονται στο αρχείο της Μονής.
Το σύγχρονο αρχείο
Το αρχειακό υλικό του ΙΘ’ και του Κ’ αι. είναι ιδιαίτερα ογκώδες (300.000 έγγραφα) και αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού βατοπαιδινού αρχείου. Ο εντυπωσιακός αυτός αριθμός εξηγείται από την πνευματική και οικονομική ακμή της Μονής. Το Βατοπαίδι αποτελεί πλέον ένα ισχυρό οργανισμό που έχει ξεπεράσει τα μεγέθη του απλού μοναστηριακού ιδρύματος και διατηρεί επαφές με τεράστιο αριθμό προσώπων και οργανισμών.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιστορία της Μονής, αλλά και του Ελληνισμού γενικότερα, παρουσιάζουν τα ογκώδη προσωπικά αρχεία επιφανών αδελφών, όπως του Γρηγορίου Ειρηνουπόλεως, του Ανθίμου Βατοπαιδινού (ο οποίος διετέλεσε και αρχειοφύλακας της Μονής) και του αρχιμανδρίτη Ιακώβου Βατοπαιδινού. Μεγάλη αξία έχουν επίσης οι 210 αρχειακοί κώδικες και τα 880 οικονομικά κατάστιχα που περιλαμβάνει το αρχείο αυτής της περιόδου. Στους κώδικες περιέχονται αντίγραφα εισερχομένων και εξερχομένων εγγράφων βατοπαιδινών επιτρόπων και αντιπροσώπων στην Ιερά Κοινότητα, πρακτικά συνεδριάσεων των προϊσταμένων της Μονής, μοναχολόγια, βιβλία επισκεπτών κ. ά. Τα κατάστιχα χωρίζονται σε φυλλάδια και κώδικες και καλύπτουν ολόκληρη την περίοδο έως σήμερα.
Ιστορία του αρχείου
Η παρουσία στην Μονή εγγράφων από τις πρώτες δεκαετίες της ιστορίας της επιτρέπει την υπόθεση ότι το αρχείο άρχισε να συγκροτείται εκείνη την εποχή. Το αρχειακό υλικό που συσσωρευόταν με την πάροδο του χρόνου θα φυλασσόταν στο σκευοφυλάκιο ή στην βιβλιοθήκη, σύμφωνα με το βυζαντινό μοναστηριακό τυπικό. Ωστόσο η πρώτη μαρτυρία για την ύπαρξη του αρχείου προέρχεται από τον Ρώσο περιηγητή Βασίλειο Barskij που το 1744 το είδε στο σκευοφυλάκιο. Το 1901 το υλικό μεταφέρθηκε στον πύργο της Παναγίας, όπου παραμένει μέχρι σήμερα.
Το αρχειακό υλικό της Μονής κατά την βυζαντινή περίοδο φαίνεται ότι ήταν στοιχειωδώς ταξινομημένο. Οι πρώτες ενδείξεις συστηματικής καταγραφής και ταξινομήσεως χρονολογούνται στα τέλη του ΙΘ’ αι., αλλά φαίνεται ότι η εργασία παρέμεινε ημιτελής. Μία νέα προσπάθεια (η μεγαλύτερη που έχει πραγματοποιηθεί στο Αγιον Ορος) ανελήφθη στις αρχές του Κ’ αι. από τον αρχειοφύλακα της Μονής Ανθιμο με την βοήθεια του ιεροδιακόνου Βενιαμίν. Οι δύο πατέρες συστάχωσαν ένα μεγάλο όγκο εγγράφων (χρονολογίας 1645 κ. εξ.) σε 150 κώδικες με χρονολογική σειρά, ενώ τα παλαιότερα και τα περισσότερο σημαντικά έγγραφα, που παρέμειναν λυτά, τα ταξινόμησαν σε θεματικές κατηγορίες κατά γλώσσα (ελληνικά-τουρκικά) και τα τοποθέτησαν σε αντίστοιχες ξύλινες προθήκες (τετράγωνα). Ακολούθως συνέταξαν καταλόγους περιεχομένου των λυτών εγγράφων, οι οποίοι συμπληρώθηκαν αργότερα από τους βατοπαιδινούς μοναχούς Αλέξανδρο και Αρκάδιο και από τον προηγούμενο Θεόφιλο. Την τακτική της συσταχώσεως εγγράφων συνέχισαν και οι επόμενοι αρχειοφύλακες έως το 1959, με αποτέλεσμα οι κώδικες να φθάσουν τους 282.