Το Ρουμανικό Αρχείο

Οι στενές σχέσεις της Μονής Βατοπαιδίου με τις ηγεμονίες της Μολδαβίας και της Βλαχίας και το πλήθος των μετοχίων και των κτημάτων που απέκτησε σε αυτές – από τον ΙΖ’ αι. κ. εξ. – οδήγησαν στην συγκέντρωση ενός μεγάλου όγκου σχετικού αρχειακού υλικού. Το βατοπαιδινό ρουμανικό αρχείο είναι το μεγαλύτερο του είδους του στο Αγιον Ορος και αποτελείται από 12.650 έγγραφα (ορισμένα εκ των οποίων φέρουν πλούσια διακόσμηση), χάρτες, αρχειακούς κώδικες και κατάστιχα. Το υλικό αυτό χρονολογείται από τον ΙΕ’ έως τον ΙΘ’ αι., είναι κυρίως σε ρουμανική γλώσσα, αλλά περιλαμβάνει και 874 ελληνικά έγγραφα, 464 ρωσικά, 285 σλαβονικά και μικρό αριθμό τουρκικών, αρμενικών, σερβικών κ. ά. Το παλαιότερο έγγραφο χρονολογείται στα 1428 και εκδόθηκε από τον ηγεμόνα της Μολδαβίας Αλέξανδρο τον Καλό. Ως προς το περιεχόμενο συναντώνται κυρίως έγγραφα σχετικά με οικονομικές υποθέσεις της Μονής και των μετοχίων της στις δύο ηγεμονίες· αφιερώσεις ακινήτων, συμβόλαια, αποδείξεις, αλληλογραφία βατοπαιδινών επιτρόπων, σχέδια κτημάτων , ελεημοσύνες κ. ά.

Οι εκδότες των εγγράφων είναι κυρίως Ρουμάνοι και Ελληνες και κατέχουν ποικίλα εκκλησιαστικά και κοσμικά αξιώματα. Μεταξύ των εκκλησιαστικών εμφανίζονται πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως (όπως ο Γαβριήλ Δ’ τον ΙΗ αι.) και Ιεροσολύμων (όπως ο Χρύσανθος Νοταράς γύρω στο 1731), μητροπολίτες της Μολδαβίας και της Βλαχίας, ηγούμενοι μονών που είχαν προσκολληθεί πνευματικά στο Βατοπαίδι (λ. χ. ο Γαβριήλ της Μονής Ρακιτοάσα το 1745) και εξέχοντες βατοπαιδινοί αδελφοί, ιδίως διαχειριστές της περιουσίας της Μονής στην Ρουμανία (π. χ. ο αρχιμανδρίτης Διονύσιος Βατοπαιδινός και ο Γρηγόριος Ειρηνουπόλεως).

Από τους εκδότες κοσμικών εγγράφων σημαντικότεροι είναι οι ηγεμόνες της Μολδαβίας και της Βλαχίας (Ρουμάνοι και Φαναριώτες), οι οποίοι ευεργέτησαν την Μονή. Ξεχωρίζει ο Στέφανος ο Μέγας, ο οποίος το 1495-6 έκτισε τον αρσανά της Μονής Βατοπαιδίου, οι Βασίλειος και Στεφανίτζα Λούπου, οι οποίοι το 1642 και το 1660 αφιέρωσαν αντίστοιχα την Μονή του αγίου Δημητρίου στο Γαλάτσι και την Μονή Γκόλια στο Ιάσιο, και ο Μιχαήλ Στούρζα (1834-1849). Μεταξύ των Φαναριωτών συναντώνται μέλη των οικογενειών Γκίκα , Μαυροκορδάτου, Μουρούζη, Υψηλάντη κ. ά. που ενίσχυσαν ποικιλοτρόπως την Μονή. Τέλος ένα μεγάλο μέρος του υλικού του αρχείου προέρχεται από διάφορες πολιτικές υπηρεσίες των παραδουνάβιων ηγεμονιών, από τοπικούς άρχοντες, από ελληνικές και ρουμανικές οικογένειες, χωρικούς, ιερείς κ. ά.