Μουσικά Χειρόγραφα

Τα χειρόγραφα της εκκλησιαστικής μουσικής, αποτελούν μια ιδιαίτερη κατηγορία χειρογράφων, λόγω του περιεχομένου τους, αλλά κυρίως λόγω της μορφής τους. Οι κώδικες αυτοί, που περιέχουν όλα τα ψαλλόμενα μέλη των ακολουθιών του νυχθημέρου, καταγράφουν σε διπλούς στίχους, το ποιητικό κείμενο, πάνω από το οποίο τίθενται τα μουσικά σύμβολα. Πάντοτε γραμμένοι με μαύρα και κόκκινα μελάνια, αποτυπώνουν μ’ αυτήν την διχρωμία, την θαυμαστή Ελληνική Ψαλτική Τέχνη. Μουσικοί κώδικες σήμερα, συναντώνται στις περισσότερες βιβλιοθήκες του κόσμου. Στο Άγιο Όρος, στον κατ’ εξοχήν τόπο λατρείας και αναφοράς προς τον Θεό, κατέστη επιτακτική ανάγκη, από της ιδρύσεώς του, η καλλιέργεια της Ψαλτικής. Απαραίτητη, για την οργανωμένη και εύτακτη ψαλμώδηση των μοναχών, είναι η παρουσία μουσικών βιβλίων. Κατά αγαθή συγκυρία, τα πρώτα μουσικά χειρόγραφα, συγχρονίζονται με την απαρχή του οργανωμένου αθωνικού μοναχισμού, στα μέσα του 10ου αιώνος. Σ’ αυτή λοιπόν την υπερχιλιόχρονη πορεία, φιλοτεχνήθηκαν και διατηρήθηκαν μέχρις ημών, περισσότερα από 3.000 χειρόγραφα. Ο αριθμός αυτός των μουσικών χειρογράφων που έχουν απομείνει στο Άγιο Όρος, είναι λίγο μεγαλύτερος από το ένα τρίτο των χειρογράφων της Ψαλτικής Τέχνης που είναι γνωστά σ’ όλη την οικουμένη. Στην Μεγίστη Μονή του Βατοπαιδίου απόκειται το ένα όγδοο περίπου των αγιορειτικών μουσικών χειρογράφων.

Στην βιβλιοθήκη της Μονής, δεν έχουν γίνει μέχρι στιγμής συστηματικές εργασίες, προς καταρτισμόν αναλυτικού καταλόγου κυρίως όσον αφορά στα μουσικά χειρόγραφα. Το γεγονός αυτό δεν μας επιτρέπει να μιλούμε με βεβαιότητα για την σημασία και την σπανιότητα των χειρογράφων. Το κυριότερο μέρος των μουσικών χειρογράφων, απαρτίζει μία ενότητα με ενιαία αρίθμηση, η οποία καταλαμβάνει το τρίτο μέρος του “καταλόγου των εν τη ιερά μονή Βατοπαιδίου αποκειμένων κωδίκων” (Αρκάδιος Βατοπαιδινός -Σωφρόνιος Ευστρ. 1924, σσ, 207-239). Η καταχώρηση στον κατάλογο, όπως και όλων των χειρογράφων της βιβλιοθήκης, έγινε κατ’ αλφαβητική σειρά του τίτλου που φέρουν τα χειρόγραφα ή που απέδωσε σ’ αυτά ο συντάκτης του καταλόγου. Οι αριθμοί που αφορούν στους μουσικούς κώδικες είναι οι 1252 -1536. Αριθμήθηκαν, δηλαδή, και καταλογραφήθηκαν, σχεδόν αναγραφικά, από τον ιεροδιάκονο Αρκάδιο Βατοπαιδινό, 285 μουσικοί κώδικες. Μετά από αυτή την καταγραφή, άλλα είκοσι πέντε μουσικά χειρόγραφα περιλήφθηκαν στον συμπληρωματικό χειρόγραφο κατάλογο της βιβλιοθήκης. Οι μουσικοί κώδικες περιέχονται στο Παράρτημα, υπό τους αριθμούς 1581- 1589, δηλαδή εννέα κώδικες και 1688β [=1689]-16902, άλλοι δύο κώδικες. Εκτός αυτών των καταλογογραφημένων μουσικών κωδίκων, η φιλομαθής εργατικότητα και η φροντίδα των τωρινών πατέρων να διασώσουν όσα οι παλαιότεροι βατοπαιδινοί κατέλιπαν, συγκέντρωσε περί τα εβδομήντα χειρόγραφα. Εκτός αυτών, φυλάσσονται στην βιβλιοθήκη της Μονής και δεκαπέντε μουσικοί κώδικες της Σκήτης του Αγίου Δημητρίου. Ο συνολικός αριθμός των μουσικών χειρογράφων της μονής, ανέρχεται σε 396. Ως προς το περιεχόμενό τους, στην συλλογή εκπροσωπούνται όλες οι γνωστές ομάδες μουσικών χειρογράφων, όπως Αναστασιματάρια, Στιχηράρια, Ειρμολόγια, Παπαδικές, Μαθηματάρια, Κρατηματάρια, Οικηματάρια, Τα Άπαντα των μεγαλυτέρων εκκλησιαστικών μελοποιών όπως του Πέτρου Μπερεκέτη και του Αναστασίου Ραψανιώτη, καθώς και ανθολογίες με πάντοτε πλούσιο και ποικίλο περιεχόμενο.

Τα μουσικά χειρόγραφα που απόκεινται στην μονή, καλύπτουν ολόκληρη την περίοδο από τον 11ο αιώνα έως και τον 20ο. Τα μεταβυζαντινά χειρόγραφα υπερτερούν ασφαλώς σε αριθμό σε σχέση με αυτά της βυζαντινής περιόδου. Δημιουργούνται κατ’ αυτό τον τρόπο “κενά” που δεν δικαιολογούνται αναφορικά με την ιστορία της μονής. Είναι βέβαιο το γεγονός ότι πολλοί κώδικες της Βατοπαιδινής βιβλιοθήκης κοσμούν σήμερα γνωστές βιβλιοθήκες εντός και εκτός της πατρίδος μας, παρέχοντας σ’ εμάς μια υποκειμενική εικόνα της βατοπαιδινής συλλογής. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα είναι ο παλαιότερος χρονολογημένος μουσικός κώδικας που είναι σήμερα γνωστός, που απόκειται τώρα στην βιβλιοθήκη της Πετρούπολης. Πρόκειται για ένα περγαμηνό Στιχηράριο, γραμμένο στην Μονή Βατοπαιδίου την 3η Μαΐου του σωτήριου έτους 1106. Είναι και αυτό ένα πρωτείο, για το οποίο σεμνύνεται η Ιερά Μεγίστη Μονή του Βατοπαιδίου.