Ο τάφος των κτητόρων

Από κείμενα του 18ου αιώνα πληροφορούμαστε ότι οι κτήτορες της Μονής Βατοπαιδίου είναι θαμμένοι στον τάφο κάτω από το αρκοσόλιο στο νότιο άκρο του μεσονυκτικού του καθολικού . Πρόκειται για τους τρεις Αδριανουπολίτες ευγενείς κατά κόσμον, αγίους Αθανάσιο, Νικόλαο και Αντώνιο. Πρόσφατη αρχαιολογική έρευνα απέδειξε ότι ο τάφος είναι όντως κτητορικός αφού κατασκευάστηκε συγχρόνως με τον ναό. Αρχικά υπήρχε μία υπόγεια, κτιστή, κιβωτιόσχημη λάρνακα, στην οποία τάφηκε πιθανότατα ο ηγούμενος Νικόλαος (πέθανε μεταξύ των ετών 1012 και 1018, περίοδο στην οποία φαίνεται ότι ανήκει και μία τοιχογραφία φυλλοφόρου σταυρού στο τύμπανο του αρκοσολίου). Μετά την ανακομιδή των λειψάνων του ο τάφος έγινε διώροφος με την προσθήκη υπέργειας ψευδοσαρκοφάγου, όπου τοποθετήθηκαν τα λείψανα, ενώ στην υπόγεια λάρνακα τάφηκε δεύτερος νεκρός, ο οποίος με την σειρά του ανακομίσθηκε αργότερα στην υπέργεια λειψανοθήκη προκειμένου να ακολουθήσει τρίτη ταφή. Ο δεύτερος νεκρός ταυτίζεται με βάση ένα μολύβδινο ενεπίγραφο πινακίδιο, που βρέθηκε ανάμεσα στα οστά, με τον ηγούμενο Αθανάσιο (πέθανε στα μέσα του 11ου αιώνα, χρονολογία για την οποία συνηγορεί και ο ανάγλυφος διάκοσμος της σαρκοφάγου), άμεσο διάδοχο και πνευματικό τέκνο του ηγουμένου Νικολάου.

Το κείμενο του πινακιδίου αποτελεί ένα είδος «αράς», με την οποία ο ηγούμενος Αθανάσιος δίνει εντολή να μην παραβιασθεί ο τάφος ή να μην ταφεί άλλος σε αυτόν. Στην κατώτερη στάθμη του τάφου βρέθηκαν αδιατάρακτα τα οστά ενός τρίτου νεκρού, ο οποίος ταυτίζεται υποθετικά με τον ηγούμενο Αντώνιο (12ος αιώνας) ή σύμφωνα με γραπτές μαρτυρίες αλλά και προφορική παράδοση που επικράτησε, με τον τρίτο αδελφό των δύο πρώτων Αντώνιο (11ος αιώνας). Στις αρχές του 14ου αιώνα το τύμπανο του αρκοσολίου διακοσμήθηκε με παράσταση της Παναγίας Βλαχερνίτισσας, η οποία επικάλυψε το επάνω τμήμα της παραστάσεως του φυλλοφόρου σταυρού. Η σύνθετη ταφική κατασκευή του μεσονυκτικού ήταν ευρέως διαδεδομένη στα μεσοβυζαντινά και παλαιολόγεια χρόνια και συνδέεται με την προσκύνηση λειψάνων αγίων ή εξεχόντων προσώπων.