Εισαγωγή στην Βυζαντινή Μικροτεχνία της Μονής

Η άρχουσα τάξη του Βυζαντίου κοσμούσε με πολυτελή αντικείμενα, κυρίως με έργα μικροτεχνίας, τους ναούς και τις κατοικίες της. Από τα αντικείμενα αυτά ελάχιστα δείγματα σώζονται στις μέρες μας, ενώ ορισμένα άλλα μας είναι γνωστά από γραπτές πηγές, κυρίως από τις διηγήσεις περιηγητών της Δύσεως, που επισκέφτηκαν την Πόλη από τον 10ο έως τον 14ο αιώνα. Οι Σταυροφόροι, οι οποίοι κυρίευσαν την Κωνσταντινούπολη στα 1204, κατέστρεψαν ή σύλησαν τα περισσότερα πολύτιμα αντικείμενα. Κάποιοι από τους άρχοντές τους μετέφεραν μερικά θρησκευτικά αντικείμενα σε ναούς της Δύσεως. Τα υπόλοιπα διασωθέντα έργα φυλάσσονται στις Μονές του Αθωνα, όπου είχαν φθάσει ως αφιερώματα των αυτοκρατόρων ή των αξιωματούχων του Βυζαντίου. Εξαίρετης τέχνης είναι τα αφιερώματα που περιλαμβάνει το σκευοφυλάκιο της Μονής Βατοπαιδίου. Με τα ιδιόμορφα σχήματα, την προσεγμένη κατασκευή και την εκλεπτυσμένη διακόσμησή τους κατατάσσονται ανάμεσα στα αξιολογώτερα έργα της βυζαντινής μικροτεχνίας. Σύμφωνα με την παράδοση, τα κειμήλια της Μονής είχαν κλαπεί τον 13ο αιώνα από πειρατές.

Τα διασωθέντα αντικείμενα που είναι παλαιότερα της εποχής αυτής αγοράσθηκαν ή δωρήθηκαν στο Βατοπαίδι σε μεταγενέστερη περίοδο. Τα μόνα που μπορεί να σχετίζονται με την εποχή μετά την έλευση των τριών κτητόρων από την Αδριανούπολη (10ος αιώνας) είναι ένα αργυρό κιβωτίδιο-εγκόλπιο του Αγίου Δημητρίου (12ος αιώνας) και η περίφημη εικόνα της Παναγίας Βηματάρισσας. Ανάμεσα στα σημαντικότερα κειμήλια της Μονής είναι τα εικονίδια από στεατίτη, τον «αμίαντο λίθο» των Βυζαντινών. Τέσσερα από αυτά, εκ των οποίων τα δύο αμφιπρόσωπα, χρονολογούνται στην βυζαντινή εποχή. Σπουδαία αφιερώματα είναι και τα εγκόλπια από ημιπολύτιμους λίθους, τα οποία οι πιστοί κρεμούσαν στο στήθος ήδη από την παλαιοχριστιανική εποχή ως φυλακτά.

Τα εγκόλπια της Μονής Βατοπαιδίου εντυπωσιάζουν με την ποικιλία των σχημάτων (σταυρός, σταυρός-λειψανοθήκη, μορφή μεταλλίου, αμφιπρόσωπου ή απλού εικονιδίου, κιβωτίου-λειψανοθήκης), των υλικών κατασκευής τους (χρυσός, άργυρος, μπρούντζος, στεατίτης, ίασπις, ελεφαντοστό) και των τεχνοτροπιών κατασκευής τους, φανερώνουν δε την αίγλη που χαρακτήριζε την Μονή Βατοπαιδίου και τον υψηλό ρόλο που θα διαδραμάτιζε στην βυζαντινή κοινωνία του 14ου και 15ου αιώνα. Μία άλλη μεγάλη κατηγορία κειμηλίων συγκροτούν τα ιερά σκεύη, τα σκεύη δηλαδή που χρησιμοποιούνται για την τέλεση των Θείων Μυστηρίων και ειδικά με το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας και τα οποία είναι μόνιμα τοποθετημένα πάνω στην Αγία Τράπεζα. Από τον 9ο αιώνα κατασκευάζονται από πολύτιμα υλικά και διακοσμούνται με πολυτέλεια, με αποτέλεσμα πολλά από αυτά να λεηλατηθούν κατά τις επιδρομές των πειρατών και των σταυροφόρων. Οσα διασώθηκαν εντυπωσιάζουν με την ποικιλία των τεχνικών και των τεχνοτροπιών τους, στις οποίες διακρίνει κανείς τόσο τις επιδράσεις της μεγάλης τέχνης, όσο και της κάθε εποχής ξεχωριστά.

Στο Βατοπαίδι διαφυλάσσονται επίσης χρυσές, αργυρές ή αργυρεπίχρυσες επενδύσεις εικόνων, ιερών βιβλίων, κυρίως ευαγγελίων, και η ορειχάλκινη επένδυση μίας δίφυλλης θύρας. Οι επενδύσεις των ιερών εικόνων, τα λεγόμενα «πουκάμισα» ή «ποδιές», είναι ένα είδος αφιερώματος, γνωστό από την μεσοβυζαντινή εποχή, που δείχνει την ευλάβεια των πιστών και παράλληλα συμβάλλει στην «υλοποίηση της ηθικής λάμψεως της αγίας εικόνας». Στην Μονή Βατοπαιδίου υπάρχουν επενδύσεις των αρχών του 14ου αιώνα που συνδυάζουν ποικιλία τεχνικών, όπως διάτρητο ανάγλυφο, με ή χωρίς σμάλτο, έξεργο και χαμηλό ανάγλυφο ή επιπεδόγλυφο με λακκωτό σμάλτο, ενώ στο τέλος του 14ου αιώνα και στις αρχές του 15ου επικρατεί η συρματερή τεχνική.