Ιερά Μονή Κωσταμονίτου (Κασταμονίτου)

Θέση και Ίδρυση

Η μονή Κωνσταμονίτου είναι μία από τις λίγες μονές, που βρίσκεται στο εσωτερικό του Αγίου Όρους, χωρίς να έχει εγγύτητα με τη θάλασσα. Είναι κτισμένη στο μέσον της δυτικής πλευράς της χερσονήσου του Άθω και γειτνιάζει προς βορράν με τη μονή Ζωγράφου και προς νότο με τη μονή Δοχειαρίου. Στην ευρύτερη περιοχή της μονής και προς τα όρια με τη μονή Ζωγράφου υπήρχε προχριστιανική θέση, ερείπια της οποίας υφίστανται ακόμη και σήμερα. Ο θρύλος, που διασώζει η μονή για την ίδρυσή της, τη συνδέει με τον Μέγα Κωνσταντίνο και τον γιο του Κώνσταντα και από τον θρύλο αυτόν προέρχεται και η κύρια ονομασία της μονής ως Μονή του Κώνσταντος–Κωνσταμονίτου. Σύμφωνα με τον θρύλο αυτόν, η μονή, καθώς και η μονή Βατοπαιδίου και το Πρωτάτο, καταστράφηκαν από τον Ιουλιανό τον Παραβάτη και επανιδρύθηκαν κατά τη βασιλεία του Αρκαδίου. Με την ονομασία αυτήν η μονή απαντά σε πλαστό έγγραφο του 1351, ενώ σε γνήσια έγγραφα από το 1394 και μετά. Στα παλαιότερα έγγραφα η μονή αναφέρεται ως Κασταμονίτου. Στην περίπτωση αυτήν, η ονομασία οφείλεται σε ασκητή καταγόμενο από την Κασταμονή της Μ. Ασίας, ενώ η ετυμολόγηση από τις παρακείμενες καστανιές, ως Καστανεών Μονή θεωρείται περισσότερο απίθανη. Η πιο ασφαλής ονομασία της μονής ήταν αυτής ως Μονή του Αγίου Στεφάνου, εφόσον η μονή είναι αφιερωμένη στον πρωτομάρτυρα άγιο Στέφανο.

Ιστορική Διαδρομή

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Καθώς η Μονή έχει απολέσει λόγω φυσικών ή εχθρικών καταστροφών μεγάλο μέρος του αρχείου της, ανασυγκροτούμε σελίδες της ιστορίας της κατά βάση από το εναπομείναν αρχειακό υλικό, αλλά και από αναφορές σε έγγραφα άλλων μοναστηριών. Έτσι, οι αρχαιότερες γραπτές αναφορές ανάγονται στον 11^ο αι., στα τέλη του οποίου ηγούμενος στη μονή διετέλεσε κάποιος Ιλαρίων. Στα 1276 η Μονή πυρπολήθηκε από τους λατινόφρονες οπαδούς του πατριάρχη Ιωάννη Βέκκου και του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου. Κατά την περίοδο, όμως, της βασιλείας του Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου (1282-1328) περιήλθε στη δικαιοδοσία της μονής, με δωρεά της Σερβίδας πριγκίπισσας Άννας Φιλανθρωπινής, η παρακείμενη προς βορράν μονή του Νεακίτου. Στα περιουσιακά και ιδιοκτησιακά στοιχεία της τελευταίας, οφείλουμε να συνυπολογίσουμε και τη μονή του Ξηροκάστρου, αρχαίο μονύδριο κάπου μεταξύ της Μεγάλης Γιοβάνιτσας και του αρσανά της μονής Ζωγράφου, που είχε εξαγοράσει η μονή του Νεακίτου από το 1047.

14^ος – 15^ος αιώνες

Καθ’ όλον τον 14^ο αι. η μονή Κωνσταμονίτου βρίσκεται σε διενέξεις για επιμέρους ιδιοκτησιακά στοιχεία, που ανήκαν παλαιότερα στη μονή Νεακίτου. Πρόκειται για το κελλί του Καλλιγράφου, για το οποίο η μονή βρισκόταν σε αντιδικία με τη μονή Δοχειαρίου, καθώς και για άλλη εδαφική έκταση με τη μονή Ζωγράφου. Και στις δύο περιπτώσεις δικαιώθηκε η μονή Κωνσταμονίτου. Αντίθετα, σε αντιδικία με τη μονή Κουτλουμουσίου, για τη χρήση εγκαταστάσεων της παλαιάς μονής Σκαμανδρηνού, δικαιώθηκε η μονή Κουτλουμουσίου. Στα 1471 με απόφαση της Σύναξης των Καρυών παραχωρείται στη μονή και η γειτονική μονή του Υπατίου. Έτσι, έως τα τέλη του 15^ου αι. έχει διαμορφωθεί η ιδιοκτησιακή περιουσία της μονής εντός του Αγίου Όρους. Ήδη από τα μέσα του 14^ου αι. φαίνεται να είχαν αποκτηθεί και οι μετοχιακές κτήσεις της μονής εκτός Αγίου Όρους, στην Καλαμαριά,  τη Λήμνο, την Αρναία, τη Σιθωνία, τη Στρατονίκη, την περιοχή του Στρυμόνα κ.α.

Οθωμανική κυριαρχία

Από το 1433 κι εξής και καθ’ όλη τη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας οι μόνες ενδιαφέρουσες πληροφορίες που μας έρχονται για τη μονή σχετίζονται με καταστροφές και ερημώσεις και αντίστοιχες ανακαινίσεις. Στα 1433 πυρπολήθηκε και ανακαινίστηκε με δαπάνες του Σέρβου αρχιστρατήγου Ράντιτς, μετέπειτα μοναχού της μονής, ενώ στα 1717 κάηκε η ανατολική πτέρυγα και ανοικοδομήθηκε στα 1728 από τον ιερομόναχο Άνθιμο. Στα 1818-19, επί ηγουμενίας Χρυσάνθου, η κυρά – Βασιλική, χριστιανή σύζυγος του Αλή πασά των Ιωαννίνων, συνέδραμε στην ανακαίνιση της βόρειας πτέρυγας. Αυτή την εποχή η μονή κατάφερε και να απαλλαχθεί από τα χρέη της. Τέλος, στις αρχές του 19^ου αι. οικοδομήθηκε το σημερινό καθολικό.

Το μοναστηριακό Συγκρότημα

Από τα ανωτέρω είναι προφανές ότι στο σημερινό οικοδομικό συγκρότημα της μονής, εκτός από μεμονωμένα λείψανα κτηρίων, δεν υπάρχει κάτι που να προηγείται των μέσων του 18^ου αι. Τα κτήριά της σε κάτοψη σχηματίζουν τη συνήθη διάταξη των αγιορειτικών μονών, όπου οι τέσσερις πτέρυγες εσωκλείουν αυλή στο μέσον της οποίας βρίσκεται το καθολικό. Μοναδική εξαίρεση αποτελούν υπολείμματα του παλαιού μεγάλου πύργου της μονής, τα οποία χρονολογούνται προ του 1569 και ίσως να ανάγονται ακόμη και στη βυζαντινή περίοδο. Η είσοδος της μονής βρίσκεται στο μέσον της νότιας πλευράς.

Το Καθολικό

Το σημερινό καθολικό κτίσθηκε το 1867 στη θέση παλαιότερου ναού. Επιγραφή στο υπέρθυρο της εισόδου παραδίδει, πέραν της χρονολόγησης, τους πρωτεργάτες της ανοικοδόμησης, τον τότε ηγούμενο Συμεών από τα Στάγιρα και τον χορηγό ιερομόναχο Μελέτιο από τη Βέροια. Πρόκειται για πολύτρουλη εκκλησία, αθωνικού τύπου, καλυμμένη με μολύβδινη κάλυψη. Οι πλάγιες όψεις είναι επιμελημένες με μεγάλα ανοίγματα και στον κοσμήτη της στέγασης, κάτω από την αναδίπλωση των μολυβιών, φέρει λαϊκότροπες γραπτές φυτικές και ναόσχημες διακοσμήσεις. Το εσωτερικό του ναού δεν είναι τοιχογραφημένο, εκτός από τμήμα του κεντρικού τρούλου. Η έλλειψη αυτή αναπληρώνεται από το πλήθος των φορητών εικόνων, που καλύπτουν τους τοίχους του ναού. Το τέμπλο του ναού έχει φιλοτεχνηθεί, κάτω από την επίδραση του νεοκλασικισμού, με σκούρο γκρίζο μάρμαρο. Στον αριστερό χορό, στη θέση του ηγουμενικού θρόνου, έχει τοποθετηθεί μόνο ερεισίνωτο, με εικόνα του αγίου Αρτεμίου, ο οποίος, σύμφωνα με την παράδοση, στάθηκε στο συγκεκριμένο σημείο.

Φορητές Εικόνες

Το καθολικό κοσμούν τρεις πολύ σημαντικές προσκυνηματικές εικόνες. Στο δεξί προσκυνητάρι του ναού βρίσκεται η εικόνα του τιμωμένου αγίου Στεφάνου. Σύμφωνα με την παράδοση, πρόκειται για προεικονομαχική εικόνα, η οποία μάλιστα φέρει και καταστροφές από την εικονομαχική διαμάχη. Πλέον είναι καλυμμένη με ασημένια επένδυση, δώρο του αρχιμανδρίτη Φιλαρέτου στα 1864. Στο αντίστοιχο αριστερό, η εικόνα της Παναγίας Οδηγητρίας, επίσης δώρο της Σερβίδας Άννας Φιλανθρωπινής στα 1360. Η τρίτη, η εικόνα της Παναγίας Αντιφωνήτριας, που βρίσκεται αναρτημένη σε κίονα πίσω από τον αρχιερατικό θρόνο, φέρεται ως η θαυματουργός εικόνα του μοναστηριού. Πρόκειται για την εικόνα, στην οποία αποδίδεται το θαύμα της πληρώσεως με λάδι ενός πιθαριού της μονής χωρητικότητας 300 οκάδων, κατά την παραμονή της εορτής της ανακομιδής του λειψάνου του πρωτομάρτυρος Στεφάνου.

Βιβλιοθήκη και Σκευοφυλάκιο

Η μονή Κωνσταμονίτου μέχρι πρότινος διατηρούσε την παλαιά παράδοση του Αγίου Όρους, να στεγάζει τη βιβλιοθήκη της σε χώρο επάνω από τον νάρθηκα του Καθολικού, γνωστό ως Κατηχούμενα. Η νέα βιβλιοθήκη όμως μεταφέρθηκε στη βόρεια πτέρυγα. Περιέχει 111 χειρόγραφα, εκ των οποίων 14 είναι γραμμένα σε περγαμηνή, καθώς και πλήθος εντύπων βιβλίων. Μάλιστα, ο υπ. αρ. 99, που ανάγεται στον 14^ο αι. είναι παλίμψηστος, με την αποξεσμένη γραφή να αποτελούσε απόσπασμα βίων αγίων του 12^ου αι. Στον ίδιο χώρο στεγάζεται και το Αρχείο της μονής. Στον χώρο όμως αυτόν, επάνω από τη Λιτή, παρέμεινε το σκευοφυλάκιο, όπου θησαυρίζονται παλαιά άμφια και ιερά σκεύη. Στη μονή αυτήν διασώζεται και φυλάσσεται ένας από τους λιγοστούς παλαιολό- γειους κεντητούς Επιταφίους του Αγίου Όρους, έργο του 14^ου αι., προερχόμενος κατά πάσα πιθανότητα από εργαστήριο πρώτης γραμμής της Κωνσταντινουπόλεως ή της Θεσσαλονίκης. Στα κειμήλια της μονής συγκαταλέγονται τεμάχιο Τιμίου Ξύλου, μικρή εικόνα του τιμωμένου αγίου Στεφάνου του 16^ου αι., καθώς και ευαγγέλιο με αργυρόχρυση επένδυση, δώρο της κυρά Βασιλικής. Επίσης, η μονή σεμνύνεται με τη φύλαξη αγίων λειψάνων, όπως του δεξιού χεριού του πρωτομάρτυρος Στεφάνου, δώρο σύμφωνα με την παράδοση του αυτοκράτορα Θεοδοσίου του Μικρού, της Τίμιας κάρας των αγίων Τρύφωνος και Βλασίου, της μισής σιαγόνας του αγίου Αρτεμίου, της ωμοπλάτη του Μεγάλου Κωνσταντίνου, με τμήματα του αγίου Ανδρέου του Πρωτοκλήτου, του αγίου Χαραλάμπους, κ.ά.

Παρεκκλήσια

Εντός του μοναστηριακού συγκροτήματος υπάρχουν ακόμη τέσσερα παρεκκλήσια. Στον τελευταίο όροφο του πύργου της εισόδου βρίσκεται το παρεκκλήσι της Παναγίας Πορταΐτισσας, στο ξυλόγλυπτο τέμπλο του οποίου υπάρχει ομώνυμη εικόνα, που θεωρείται επίσης θαυματουργή. Στον πύργο της ΝΑ γωνίας βρίσκεται το παρεκκλήσι του αγίου Κωνσταντίνου, το οποίο εκτελούσε χρέη Καθολικού, κατά την περίοδο ανεγέρσεως του κεντρικού ναού. Στο εσωτερικό του φέρει νεότερες λαϊκότροπες τοιχογραφίες. Στην ΝΑ πτέρυγα απαντούμε το παρεκκλήσι των Αγίων Πάντων και στη βόρεια πτέρυγα, όπου το νοσοκομείο – γηροκομείο της μονής, το παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου.

Η Τράπεζα

Η τράπεζα βρίσκεται απέναντι από την είσοδο του καθολικού, στη δυτική πτέρυγα, χτισμένη στα 1871 στη θέση παλαιότερης. Ούτε η τράπεζα φέρει τοιχογραφίες, καλύπτεται όμως από ξύλινη διακοσμημένη οροφή. Απέναντι από το καθολικό βρίσκεται και μια αξιόλογη κρήνη.

Το Κοιμητήριο

Το κοιμητήρι της μονής βρίσκεται εκτός του μοναστηριακού συγκροτήματος και ο ναός του, τιμώμενος στη Σύναξη των Ασωμάτων, διασώζει παλαιότερα βημόθυρα. Εκτός μονής βρίσκονται ακόμη τα παρεκκλήσια της Αγίας Τριάδος, καθώς και της Παναγούδας, δηλαδή της μικρής Παναγίας, όπως έχει επικρατήσει να προσφωνείται ο ναός που τιμάται στην Υπαπαντή της Θεοτόκου. Βρίσκεται περίπου 150 μ. βορείως της μονής και φέρει μεμονωμένες παραστάσεις του 17^ου αι. Στη θέση της παλιάς μονής του Νεακίτου έχει διατηρηθεί το παρεκκλήσι του Αγίου Αντωνίου. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι ακόμη και από την αρχαία μονή του Υπατίου, αρχαίο μονύδριο βορειότερα της μονής, κοντά στην τοποθεσία Καμήλαυκας, διασώζονται υπολείμματα πύργου, που χρονολογούνται με ασφάλεια προ του 1572, και πιθανώς να ανάγονται στον 11^ο αι.

Ο «Παλαιόπυργος»

Ολοκληρώνοντας, αξίζει να μνημονευθεί και ο μισκοκατεστραμμένος πύργος, κοντά στον αρσανά της μονής, γνωστός ως Παλαιόπυργος. Δεν είναι γνωστός ο χρόνος κτίσεώς του, όμως φαίνεται να προηγείται χρονικά του παρακείμενου πύργου της μονής Ζωγράφου στα 1475, με πιθανότερη περίοδο κατασκευής τον 14^ο αι. Πολλά από τα ανοίγματα του πύργου αυτού έχουν διαμορφωθεί με τη χρήση αρχαίων αρχιτεκτονικών μελών. Η μονή Κωνσταμονίτου κατατάσσεται τελευταία στην ιεραρχία των Αθωνικών μονών.