Θεία Λειτουργία κατά την τάξιν της εν Άθω Μονής Βατοπαιδίου

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΚΔΟΣΙΣ ΙΕΡΑΣ ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΒΑΤΟΠΑΙΔΙΟΥ 

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

(Θεία Λειτουργία κατά την τάξιν της εν Άθω Μονής Βατοπαιδίου. Σύντομα Σχόλια. εκδ. Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου 2020)

Κάθε λειτουργός μετά από μερικά χρόνια υπηρεσίας του αγίου θυσιαστηρίου αποκτά ορισμένες λειτουργικές συνήθειες, οι οποίες του γίνονται δεύτερη φύση. Εξωτερικά τελεί τα μυστήρια τρόπον τινα αυτόματα, όπως ένας έμπειρος ιατρός που έχει κάνει εκατοντάδες εγχειρήσεις και τα χέρια του κατευθύνονται μόνα τους. Και εφόσον τα υπό των κληρικών στην θεία λατρεία λεγόμενα και πραττόμενα δεν είναι πολλά, μόλις ακουστεί λόγος ασυνήθιστος, ή γίνει κάτι ξένο ως προς τα καθημερινώς τελούμενα, αμέσως ελκύει την προσοχή των εν γνώσει συμμετεχόντων. Κατά κανόνα η πρώτη αντίδραση είναι αρνητική, διότι γεννάται από τον εύλογο φόβο να μην παραχαραχθεί η πολύτιμη για όλους λειτουργική παράδοση. Πράγματι, όταν αυτά που προφυλάσ-σουμε είναι σωστά και ακεραίως παραδεδομένα, έχει καλώς, όμως «το τους όρους και μη τοις εξ αρχής καλώς δεδογμένοις εμμένειν, πανταχού δεινόν, εν Εκκλησία δε Θεού δεινότερον»2.

Η Μονή μας, και στο παρελθόν και στο παρόν, δέχεται πολλούς προσκυνητές: αρχιερείς, ιερείς, διακόνους, μοναχούς και φιλακολούθους λαϊκούς. Το ενδιαφέρον και οι συζητήσεις περί των λειτουργικών θεμάτων όλο και αυξάνονται. Επειδή για μερικούς φιλοξενουμένους, ιδιαίτερα για όσους υπηρετούν την Εκκλησία στον κόσμο, η λειτουργική μας τάξη είναι ασυνήθιστη, για πολύ καιρό μας παρακαλούσαν να την εκδώσουμε, γνωρίζοντας ότι τα περισσότερα ζητήματα της θείας Λειτουργίας, κατόπιν έρευνας, συζητήθηκαν σε πολλές τακτικές και έκτακτες ενδομοναστηριακές λειτουργικές συνάξεις.

Υπήρχαν δυο κύριοι λόγοι να αρχίσουμε την μελέτη. Ο πρώτος ήταν, ας μας επιτραπεί η έκφραση, αμυντικός• πολλοί κληρικοί απ᾿ όλο τον ορθόδοξο και μη κόσμο, ερχόμενοι στην Μονή μας, εφιστούσαν την προσοχή μας σε διάφορα σημεία της Λειτουργίας, τα οποία κατά την γνώμη τους έπρεπε να γίνονται διαφορετικά – ο καθένας σύμφωνα με αυτά που έβλεπε στον τόπο του, αυτά που διδάχτηκε, αυτά που διάβασε κ.ο.κ. Επομένως, έπρεπε να είμαστε «έτοιμοι αεί προς απολογίαν παντί τω αιτούντι υμάς λόγον»3.

Ο δεύτερος λόγος ήταν να διατυπωθεί μια τάξη τεκμηριωμένη όχι από υποκειμενικές αντιλήψεις, ή μόνο από την λογική προσέγγιση που χαρακτηρίζει την υλιστική μας εποχή, αλλά από γραπτή χειρόγραφη μαρτυρία, η οποία, κατά το ιδανικό, θα συμφωνούσε με την προφορική παράδοση και την στην καθόλου Εκκλησία τελουμένη πράξη. Διότι «η λειτουργική αναγέννηση» του περασμένου αιώνα, επηρεασμένη από τις ριζικές λατρευτικές αλλαγές στην Δύση, εισήγαγε στην θεία Λειτουργία μερικά στοιχεία, τα οποία ενίοτε δεν έχουν καμμία απολύτως βάση στην μακραίωνη χειρόγραφη παράδοσή μας. Και προτού μελετηθεί καλά ο δικός μας γραπτός θησαυρός, ακολουθήσαμε εκείνους τους επιστήμονες, οι οποίοι παρευρίσκονται στις ακολουθίες μας σπάνια και μόνο ως θεατές ή και κριτές.

Πέραν τούτου, σε τρία σημεία της νεώτερης ιστορίας παρατηρούνται όμοιες λειτουργικές αλλαγές: α) Κατά την διάδοση των εντύπων• παρόλο που τα περισσότερα από αυτά στον τίτλο τους έγραφαν: «μετά πλείστης επιμελείας διορθωθέν» κ.τ.τ., στην ουσία αντέγραφαν το ένα το άλλο. Όποιο χειρόγραφο ή λίγα χειρόγραφα είχε ο συγκεκριμένος εκδότης, εκείνα και αντέγραφε, χωρίς να έχει την δυνατότητα να τα συγκρίνει με άλλα. β) Τον 17ο αιώνα σε όλες τις ορθόδοξες χώρες γίνεται προσπάθεια να βελτιωθεί η λειτουργική τάξη με αποκορύφωμα τις μεταρρυθμίσεις του πατριάρχη Μόσχας Νίκωνα. Αξιέπαινη όντως υπήρχε η πρόθεση των πρωτοστατών τους, διότι η εποχή αυτή δεν μπορούσε να προσφέρει κάτι παραπάνω. γ) Τον 19ο αιώνα στο ελεύθερο πλέον Ελληνικό Βασίλειο, φαίνεται ότι ήταν ανάγκη να προστεθούν στα γνωστά λειτουργικά κείμενα κάποια νέα δευτερεύοντα στοιχεία προς διευκόλυνση των κληρικών. Μελετώντας τα χειρόγραφα και έντυπα αυτής της περιόδου, βλέπουμε δυο πράγματα: το ότι γίνονταν αλλαγές, και το ότι αυτές οι αλλαγές δεν ήταν πάντα προς το καλύτερο. Ὅ,τι επικρατούσε δεν ήταν πάντα το σωστό. Παρ᾿ όλα αυτά ούτε απορριπτέες είναι, διότι αντιστοιχούσαν στα πνευματικά, λειτουργικά, επιστημονικά, αλλά και πολιτικά και οικονομικά δεδομένα της συγκεκριμένης εποχής. Ο 21ος όμως αιώνας διαφέρει από τον 17ο και 19ο αιώνα και με τον ρυθμό, και με την νοοτροπία, και με τις επιστημονικές δυνατότητες κ.ἄ. Τα τεχνολογικά μέσα δίνουν πρόσβαση στις λειτουργικές πηγές, οι οποίες μέχρι πρότινος ήταν εφικτές μόνο για τους ειδικούς, ενώ σήμερα τις ερευνά κανείς χωρίς να εξέλθει από τον χώρο της εργασίας του.

Η θεία Λειτουργία, όπως διατυπώνεται στην χειρόγραφη παράδοση και, σε μεγάλο βαθμό, και στην πράξη της Ορθοδόξου μας Εκκλησίας, ανταποκρίνεται πλήρως στις απαιτήσεις και προκλήσεις του αιώνα μας. Ο σύγχρονος άνθρωπος δυσκολεύεται να βλέπει την ίδια εικόνα στην οθόνη για μερικά συνεχόμενα λεπτά. Θέλει ποικιλία, θέλει πολλά και σύντομα. Η θεία Λειτουργία περιέχει πολλά και διαφορετικά στοιχεία• σύντομα και μακρά, ψαλσίματα και αναγνώσματα, απευθυνόμενα ή στο λογικό ή στο επιθυμητικό ή στο θυμικό μέρος της ψυχής, νοεράς και σωματικής συμμετοχής. Σε μία-μιάμιση ώρα πάνω από δυο δεκάδες μέρη διαδέχονται το ένα το άλλο.

Ο σκοπός του παρόντος δεν είναι να αλλάξει κάτι ή να εισάγει νέα στοιχεία στην ιερά Λειτουργία, αλλά να εκβάλει από το θησαυροφυλάκιο της παραδόσεώς μας τους κεκρυμμένους μαργαρίτες, οι οποίοι κοσμούν την θεία λατρεία και μας βοηθούν στην καλύτερη συμμετοχή σε αυτήν, και ως συνέπεια, στην επίτευξη του πρώτου σκοπού μας – της σωτηρίας της αθάνατης ψυχής.

Παραπομπές:

1. «Κατήχησις πρώτη προς τους μέλλοντας φωτίζεσθαι…» (PG 49, σ. 230, γρ. 45).
2. Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Αντωνίου «Περί των συνηθειών των εν ταις εβδομάδαις πρεσβυτέρων, διακόνων και υποδιακόνων» (Escorial Library Madrid gr. 15, 129r-v).
3. Βλ. Α´ Πέτρ. 3,15.

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

(Θεία Λειτουργία – Συλλείτουργον, εκδ. Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπαιδίου 2020)

Μεγίστη επιβάλλεται προσοχή και περιδεής ευλάβεια εις την ακριβή διατήρησιν και ανόθευτον παράδοσιν του ιερού κειμένου της θειας λειτουργίας και των πατροπαραδότων τυπικών αυτής διατάξεων. Εκάστη λέξις, εκάστη πράξις και κίνησις τελουμένη εν αυτή περικλείει ιεράν μυστικήν έννοιαν και τελεσιουργεί το μυστήριον της θειας εὐχαριστίας.1 Μητροπολίτης Κορυτσάς Ευλόγιος Κουρίλας (1937-1939)

Ο σεβαστός Καθηγούμενος και η περί αυτόν αδελφότητα της Ιεράς Μεγίστης Μονής του Βατοπαιδίου προέβησαν, μετά από πολύχρονη και κοπιώδη έρευνα, στην αποτύπωση της λειτουργικής τους τάξεως, καθώς την παρέλαβαν, καθώς την εμελέτησαν και καθώς την εφαρμόζουν καθημερινά. Επειδή δε κατά καιρούς έγινε συνεργασία με τον καθένα μας ξεχωριστά, αλλά και ομαδική, ζητήθηκε η κοινή μας γνώμη για το ανά χείρας έργο.

Κατ᾿ αρχήν πρέπει να τονιστεί, ότι η κατάρτισή του έγινε με πολλή επιμέλεια, δέουσα προσοχή και κυρίως την αίσθηση της ευθύνης, ώστε και ένα κόμμα ή άνω τελεία ενίοτε να γίνει αντικείμενο συζητήσεως.

Το περιεχόμενο του βιβλίου χωρίζεται σε κείμενο των ευχών και εκφωνήσεων της θειας Λειτουργίας (μέλανα γράμματα) και σε διατάξεις (ερυθρά γράμματα), δηλαδή σε λεκτέα και πρακτέα. Γι᾿ αυτό θα αναφερθούμε στο καθένα ιδιαιτέρως.

Περί του κειμένου: Ως πρώτο βήμα, αποκαταστάθηκαν οι αρχικές και παραδοσιακές γραφές αντί των νεοτέρων, που εξ αιτίας κυρίως των εντύπων εκδόσεων επαναλαμβάνονται τα τελευταία τετρακόσια χρόνια, π.χ. «και διδούς» αντί «ο διδούς», «απροσκόπως» αντί «απροσκόπτως», «προσφέροντες» αντί «προσφέρομεν» κ.ἄ. Επίσης διορθώθηκαν λάθη των συγχρόνων Ιερατικών, όπως «ο την σωτηρίαν» αντί «ο διά την σωτηρίαν», «αξίως των ευεργεσιών» αντί «αξίως υπέρ των ευεργεσιών» κ.λπ.2 Εκτός τούτου, ελήφθησαν επιλεκτικά γραφές και από την λεγόμενη πρώτη εκδοχή του κειμένου, δηλαδή αυτά που εχρησιμοποιούντο σχεδόν αποκλειστικά μέχρι τον 10ο αι. και άλλαξαν προς τα τέλη της πρώτης χιλιετερίδας για αγνώστους σε μας λόγους και από αγνώστους μέχρι τώρα διορθωτές.

Εν ολίγοις, ως προς το πρώτο σκέλος, δηλαδή το κείμενο, το βιβλίο αποτελεί τρόπον τινα εισαγωγή κριτικής εκδόσεως. Όπως θα δει ο κάθε ενδιαφερόμενος στον επεξηγηματικό τόμο, εκτός από άλλα βοηθήματα (υπομνήματα, λειτουργιολογικές μελέτες κ.λπ.), ερευνήθηκαν και συγκρίθηκαν πάνω από πεντακόσιες πηγές• ειλητάρια, χειρόγραφα και έντυπα ευχολόγια, τυπικά και άλλα λειτουργικά βιβλία, από τον 8ο μέχρι και τον 21ο αιώνα. Από αυτήν την άποψη μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ποτέ στην ιστορία δεν εξεδόθη ιερό εγκόλπιο της θειας Λειτουργίας βάσει τόσων κωδίκων.

Όσον δε αφορά τις τυπικές διατάξεις, πρόκειται περί βελτιωμένης και καλώς αναθεωρημένης νέας εκδόσεως της διατάξεως του αγίου Φιλοθέου, της οποίας τα γνησιότερα αντίτυπα, παρεμπιπτόντως, φυλάσσονται στην Μονή Βατοπαιδίου. Αξιέπαινη επίσης είναι η επαναφορά του παλαιού απλού τρόπου της προθέσεως, της θυμιάσεως στην μικρά είσοδο, της ανόδου στο σύνθρονο (όχι θρόνο), των διακονικών παρακελεύσεων στα αναγνώσματα, του ψαλτού προκειμένου-ἀλληλουαρίου, των διακονικών διπτύχων και της αλληλοκοινωνίας. Όλα αυτά είναι αρχαιότατα και σημαντικά στοιχεία της θείας Λειτουργίας, τα οποία ατόνισαν ή λησμονήθηκαν λόγω των δυσχερών πολιτικών καταστάσεων, κυρίως δε μετά την Άλωση της Πόλεως.

Στην μελέτη συνέβαλε θετικά το πολυάριθμο και πολυεθνές της αδελφότητος, ώστε να αξιοποιηθεί η λειτουργική κληρονομιά των άλλων κατά τόπους εκκλησιών, της οποίας την άγνοια αισθάνονταν ως μεγάλη έλλειψη οι μακαριστοί μας διδάσκαλοι και λειτουργιολόγοι καθηγητές Παναγιώτης Τρεμπέλας και Ιωάννης Φουντούλης.

Πρέπει επίσης να υπογραμμίσουμε, ως επιμελητές του παρόντος, ότι σε κανένα λειτουργικό κώδικα, ακόμη και αρχαίο και μοναδικό, δεν δόθηκε απόλυτο κύρος. Οι αποφάσεις για κάθε μεγάλο ή μικρό ζήτημα γίνονταν μετά από πολλή περίσκεψη και μάλιστα λαμβάνοντας υπ᾿ όψιν τα σύγχρονα δεδομένα.

Το άλλο σημαντικό σημείο είναι το ότι για πρώτη φορά εκδίδεται ιερατικό συλλείτουργο. Ως γνωστόν, στην Μονή Βατοπαιδίου, όπως και σε άλλες μονές, τις Κυριακές και επίσημες μέρες του εορτολογίου, η θεία Λειτουργία προσφέρεται στο καθολικό της μονής απ᾿ όλους τους ιερωμένους, στις δε καθημερινές σε μερικά παρεκκλήσια ταυτόχρονα από ένα πρεσβύτερο και διάκονο.

Αξίζει να αναφερθεί και μια άκρως σπουδαία αρχή, που εφαρμόζεται μεν για πρώτη φορά στις σύγχρονες εκδόσεις, μαρτυρείται δε σε επιμελημένα χειρόγραφα (π.χ. Vp135, Vp480 κ.ἄ.). Δίπλα από κάποιες διατάξεις ή ευχές στο περιθώριο υπάρχουν φράσεις όπως: «έτεροι δε λέγουσι…», «τινες δε ποιούσι…». Αυτό φανερώνει αφ᾿ ενός γνώση του θέματος, και αφ᾿ ετέρου δείχνει την σωστή επιλογή, χωρίς να απορρίπτει τελείως την άλλη. Στην θεια Λειτουργία γίνονται πράγματα που εξ αντικειμένου είτε είναι σωστά είτε δεν είναι. Υπάρχουν όμως ζητήματα, σχετικά με τα οποία δεν υπάρχει θέμα ακριβείας ή μη, αλλά απλά προ- τιμήσεως3, όπως είναι οι στίχοι του δεξιού επιμάνικου και του αστερίσκου, μετάληψη μια ή τρεις φορές κ.ἄ. Η λειτουργική επιστήμη είναι ένας πολύ ξεχωριστός και ιδιαίτερος τομέας στον οποίο το παλαιό δεν σημαίνει πάντα το εφαρμοστέο και το εφαρμοσμένο δεν σημαίνει οπωσδήποτε το σωστό.

Θεωρούμε ότι ο τίτλος «Θεία Λειτουργία» αντιστοιχεί στο περιεχόμενο, διότι περιέχει το υλικό τόσον του Ιερατικού, όσον του Διακονικού και του Συλλειτουργικού. Έτσι δίνεται ευκαιρία και στους κληρικούς και στους πιστούς να εννοήσουν την θεία Λειτουργία ως όντως κοινό έργο, κοινή προσφορά, χωρίς να περιορίζεται ο καθένας μόνο σ᾿ εκείνο που τον αφορά.

Συγχαίρουμε τον Γέροντα και την αδελφότητα για το όντως αξιόλογο πόνημα, αλλά και οι ίδιοι χαιρόμαστε, διότι το παρόν συμβάλλει τα μέγιστα και στην περί την λειτουργική επιστήμη έρευνα.

Τέλος θα θέλαμε να πούμε πως, όπως κάθε ανθρώπινο έργο, η παρούσα έκδοση δεν μπορεί να είναι αλάθητη. Αυτό κανείς δεν μπορεί να το εγγυηθεί. Γνωρίζουμε όμως ότι η αδελφότητα της Μονής στην μελέτη της είχε ορθά κριτήρια, όπως επίσης την αίσθηση ότι «τούτο το της σωτηρίας μυστήριον» είναι «μέγα και φοβερόν και αυταίς ταις επουρανίαις δυνάμεσιν».

Παραπομπές:

1. «Θεολογία», τόμος ΙΘ΄, σ. 650.
2. Βλ. τον ειδικό τόμο με σχολιασμό για την κάθε διόρθωση.
3. «Περί τούτου τα τυπικά ουκ ισάζουσιν, αλλά το μεν λέγει άλλως, το δε ετέρως• σφαλερόν δε ουδέν» (Vp1204, φ. 4, περιθώριο).

Αρχιμ. Νικόδημος Σκρέττας, Καθηγητής Λειτουργικής του Τμήματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ
Πρωτ. Στέφανος Αλεξόπουλος, Αναπληρωτής Καθηγητής Λειτουργικών Σπουδών του CUA
Πρωτ. Χρυσόστομος Νάσσης, Επίκουρος Καθηγητής Θειας Λατρείας του Τμήματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ
Πρεσβ. Μιχαήλ Ζελτόβ, Αναπληρωτής Καθηγητής της Θεολο- γικής Ακαδημίας Μόσχας, Έφορος της Συντακτικής Επιτροπής επί Λειτουργικής της «Ορθοδόξου Εγκυκλοπαιδείας»
Παναγιώτης Σκαλτσής, Καθηγητής Λειτουργικής, Πρόεδρος του Τμήματος Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ
Γεώργιος Φίλιας, Καθηγητής Λειτουργικής του Τμήματος Κοινωνικής Θεολογίας και Θρησκειολο- γίας της Θεολογικής Σχολής του ΕΚΠΑ
Στέφανος Παρέντι, Καθηγητής Λειτουργικής του Πανεπιστη- μίου Regensburg Γερμανίας, μέλος του Γερμανικού Ιδρύματος Έρευνας (DFG)
Ελένη Βελκόβσκα, Καθηγήτρια της Αρχαίας Χριστιανικής Λογοτεχνίας του Τμήματος Φιλολογίας και Κριτικής της Λογοτεχνίας του Πανε- πιστημίου Σιένας Ιταλίας