Αρσανάδες-ψαρόσπιτα

Στο μέσον περίπου του παραλιακού αρχιτεκτονικού συγκροτήματος δεσπόζει ο μέγας αρσανάς της Μονής. Αποτελείται από δύο καραβοστάσια (αρσανάδες), το ανατολικό και το δυτικό, τον όροφο πάνω από αυτούς και το παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου , προσκολλημένο στην ανατολική πλευρά του κτιρίου. Το δυτικό καραβοστάσιο αποτελεί πιθανόν το αρχαιότερο εξωμοναστηριακό κτήριο της Μονής Βατοπαιδίου. Στην πρόσοψή του βρίσκεται μαρμάρινη πλάκα με αφιερωματική επιγραφή, στην οποία αναφέρεται η χρονολογία 1486, /1495/1496 (7004) και την παράσταση του κτήτορα βοεβόδα Στεφάνου που προσφέρει το κτήριο στην βρεφοκρατούσα Παναγία. Τα υπόλοιπα τμήματα του μεγάλου αρσανά οικοδομήθηκαν συγχρόνως, μάλλον στα 1872, σύμφωνα με την χρονολογία που είναι λαξευμένη στην βορειοανατολική γωνία του παρεκκλησίου. Βορειοανατολικά βρίσκεται η ζώνη των «ιδιωτικών» αρσανάδων-ψαρόσπιτων . Πρόκειται για διώροφα ή τριώροφα οικοδομήματα, που πρωτοεμφανίζονται πιθανότατα στα τέλη του 19ου αιώνα εξαιτίας του ιδιόρρυθμου καθεστώτος που επικρατούσε τότε στην Μονή. Στο ισόγειό τους προφυλάσσονται και συντηρούνται οι βάρκες, στον πρώτο όροφο ή στο πατάρι ο εξοπλισμός της αλιείας, ενώ στον δεύτερο όροφο βρίσκονται οι χώροι διαμονής. Παλαιότερα ο κάθε αρσανάς διέθετε τη δική του λίθινη αποβάθρα, η οποία σε ορισμένες περιπτώσεις είχε μία ξύλινη προέκταση για το δέσιμο των βαρκών και το άπλωμα των δικτύων. Αργότερα οι κτιστές αποβάθρες αντικαταστάθηκαν από ξύλινες μικρότερου μήκους. Το ψάρι αποτελεί βασικό μέρος της διατροφής των μοναχών. Για τον λόγο αυτό από παλαιά δινόταν στην αλιεία μεγάλη σημασία, με αποτέλεσμα την κατασκευή προβλητών στην προκυμαία και ψαρόσπιτων.